Ο Γαλιλαίος (Galileo Galilei, 1564 – 1642), υπήρξε μια από τις πλέον εμβληματικές φιγούρες της σύγχρονης επιστήμης -τόσο ώστε το όνομά του, για την ιστορία της επιστήμης να χρησιμοποιείται ως το σημείο διαχωρισμού ανάμεσα στην εποχή της Αναγέννησης (όρος του οποίου το δόκιμον έχει πολλές φορές αμφισβητηθεί) και την Σύγχρονη (όρος που θα αμφισβητείται για καιρό ακόμα…).
Η ιστορία είναι σε γενικές γραμμές γνωστή: Κοπερνίκεια υπόθεση με τον Ήλιο στο κέντρο και τη Γη να κινείται, σε αντίθεση με την εικόνα της Θωμιστικής θεολογίας που αποτελούσε την κυρίαρχη, και εκκλησιαστικά αποδεκτή, κοσμολογία… ΄Ενας ηρωικός ανιδιοτελής επιστήμονας – επαναστάτης που διαφωνεί και θαρραλέα διατυπώνει τις απόψεις του υπέρ της πρώτης και ενάντια στη δεύτερη… Μία κυρίαρχη Θεοκρατία που σπεύδει να συντρίψει τον αμφισβητία… Ο αμφισβητίας καταστρέφεται από την Ιερά Εξέταση, αλλά η μηχανή που αυτός έβαλε σε κίνηση εν τέλει θριαμβεύει… Η αλήθεια, όπως πάντα, θα επικρατήσει!
Έτσι ακριβώς έγιναν τα πράγματα; Εμ… εντάξει, όχι ακριβώς…
Και μόνον το παραπάνω μοτίβο θα ήταν αρκετό για να προβληματίσει τον αντικειμενικό ερευνητή. Είναι -κυριολεκτικά- προβλέψιμα… ηρωικό. Υπάρχουν στοιχεία της ιστορίας που παραλείπονται στην δημοφιλή εκδοχή της , που πιθανώς θα άλλαζαν λίγο την εικόνα που παραδοσιακά μεταφέρεται και θα οδηγούσαν σε πληρέστερη κατανόηση των πρωταγωνιστών, της εποχής, αλλά και των ειδικών συνθηκών που έχτισαν το «έπος του 1633».
Ο Γαλιλαίος σε ρυθμό μπαρόκ
Ο Γαλιλαίος το 1610 εγκατέλειψε το Πανεπιστήμιο της Πάδουας για την αυλή των Δουκών της Τοσκάνης, Μεδίκων, όπου και έλαβε τη θέση τού «Φιλόσοφου της Αυλής». Η αναζήτηση προστάτη ευγενούς ήταν στόχος του ήδη μια δεκαετία πιο πριν, και στην υπηρεσία αυτού του στόχου είχε επενδύσει ολόκληρο το δίκτυό του από φίλους και θαυμαστές, αλλά και σημαντικό μέρος της περιουσίας του και της επιστημονικής του φήμης. Επιστήμονας, αλλά και αρχηγός ο ίδιος μιας από τις μικρές «ευγενείς» φαμίλιες της Τοσκάνης, επιδιώκει μέσα στη δεδομένη μπαρόκ πραγματικότητα και την κοινωνική άνοδο του κλαν, η οποία δεν μπορεί να επιτευχθεί μέσω της θέσης τού πανεπιστημιακού.
Πρέπει εδώ να σημειωθεί ότι είναι σημαντικό να δούμε αυτήν την πλευρά του Γαλιλαίου -την πολιτική του πλευρά- για να αντιληφθούμε όσο το δυνατόν την ακολουθία των γεγονότων που θα οδηγήσουν 23 χρόνια αργότερα στην καταδίκη του για «αίρεση».
Κάτω από την υψηλή προστασία των Μεδίκων, ο Γαλιλαίος θα γίνει πολύ γρήγορα το αστέρι των επιστημών σε ολόκληρη την Ιταλία και, κυρίως, στη Ρώμη. Αν και πιστός Καθολικός,είναι οπαδός των ιδεών του Κοπέρνικου και εκφράζεται ανοικτά υπέρ της ηλιοκεντρικής θεώρησης (δεν θεωρεί τα δύο ασυμβίβαστα) γεγονός που του δημιουργεί προβλήματα με την εκκλησία το 1616. Ανάμεσα στους υποστηρικτές του σε αυτήν την περίπτωση είναι και ο μελλοντικός Πάπας, καρδινάλιος Maffeo Barberini.
Μετά το 1616, ο Γαλιλαίος μένει μακριά από το ζήτημα. Θα επανέρθει το 1623, ενθαρρυμένος από την εκλογή του φίλου και υποστηρικτή του Barberini ως Πάπα Ουρβανο Η’. Όπως χαρακτηριστικά γράφει ο ίδιος σε επιστολή προς τον Πρίγκιπα Cesi το ίδιο έτος, η εκλογή τού Ουρβανού Η’ «αποτελεί μια θαυμάσια σύμπτωση που τον κάνει να σκέφτεται την δυνατότητα αλλαγών εντός της Δημοκρατίας των Γραμμάτων».
Η αλλαγές έχουν σίγουρα να κάνουν με τον Ηλιοκεντρισμό. Μετά τα προβλήματα του 1616, το όνομα του Γαλιλαίου -και κατά επέκταση του Δούκα της Τοσκάνης- έχει συνδεθεί με την Κοπερνίκεια θεωρία, γεγονός που καθιστά την «νομιμοποίηση» αυτής ιδιαίτερα σημαντική για την καριέρα και την φήμη του. Συν τοις άλλοις, η ηλικία του είναι πια πολύ προχωρημένη για τα δεδομένα της εποχής. Και οι δύο παράμετροι συνηγορούν στο μυαλό του, να εκμεταλευθεί την προσωπική του σχέση με τον Πάπα και να αναλάβει γρήγορα δράση.
Το έργο «Διάλογος σχετικά με τα δύο κύρια συστήματα του Κόσμου»(Dialogo sopra i due massimi sistemi del mondo), ήταν έτοιμο προς έκδοση σίγουρα το 1630, όταν ο Γαλιλαίος υποβάλει τα χειρόγραφα προς έγκριση στη Ρώμη. Ο υπεύθυνος για τον έλεγχο πατέρας Niccolo Riccardi εξέδωσε imprimatur για το βιβλίο, αλλά εξέφρασε την επιθυμία για αλλαγές και το ξαναγράψιμο του Προλόγου και του Επιλόγου.
Η αρχική επιθυμία του Γαλιλαίου ήταν το βιβλίο να εκδοθεί από την Ακαδημία (Academia dei Lincei) στη Ρώμη. Αλλά οι καθυστερήσεις -ανάμεσα τους και μία επιδημία Πανούκλας- τον οδήγησαν να αρχίσει να πιέζει για την έκδοση του βιβλίου στην Φλωρεντία. Επιστρατεύοντας το προσωπικό του δίκτυο, αλλά και αυτό τού ισχυρού προστάτη του, εν τέλει πέτυχε την μεταφορά του «τελικού ok» στον Ιεροεξεταστή της Φλωρεντίας. Το βιβλίο εγκρίθηκε και πήγε στο τυπογραφείο.
Γεγονότα άλλα όμως, σε υψηλότερο επίπεδο, ήταν αυτά που θα έκριναν την μοίρα του συγκεκριμένου έργου…
Παπική Πολιτική και… οι άλλοι
Ο Ουρβανός Η’ ήταν ο τελευταίος Πάπας που επέκτεινε τα σύνορα του κράτους του. Έχοντας ως κύριο στόχο της πολιτικής του την δική του ανεξαρτησία στην Ιταλία, και όχι την επαναφορά του Καθολικισμού στην Βόρεια Ευρώπη, δεν δίσταζε να παίζει το διπλωματικό του παιχνίδι με οποιονδήποτε συμπαίκτη -Καθολικό ή Προτεστάντη. Και ίσως κάπως εξόφθαλμα…
Σταθερός υποστηρικτής της Γαλλίας (με το αζημείωτο…), δεν καταδίκασε την εισβολή του Προτεστάντη βασιλιά της Σουηδίας Γουστάβου Β’ Αδόλφου το 1632 στη Γερμανία-που έκανε παρέλαση μέχρι τις Άλπεις, παίζοντας έτσι ανοιχτά το παιχνίδι του (πασίγνωστου)Καρδινάλιου Ρισελιέ. Η αντίδραση του πρεσβευτή της Ισπανίας ήταν έντονη και αναμενόμενη. Το σύνθημά του (όμοια έντονο και αναμενόμενο) βρήκε απήχηση στους υπερσυντηρητικούς κύκλους της Αιώνιας Πόλης και, φυσικά, είχε να κάνει με την υπερβολική «ανοχή στους αιρετικούς»…
Ο ίδιος ο Ουρβανός, συνεχώς υπό πίεση, είχε αρχίσει να δείχνει σημάδια εξάντλησης και ψυχικής διαταραχής, τρέμοντας επίδοξους συνωμότες ανάμεσα στους πλέον επίλεκτους αυλικούς του. Το πρώτο θύμα της φοβίας του ήταν ήδη απο τον Απρίλιο του 1630 ο προστατευόμενός του Giampoli, ο οποίος έπεσε σε δυσμένεια και εγκατέλειψε τη Ρώμη. Δηλαδή η εκκαθάριση των ευνοούμενων έχει ήδη ξεκινήσει.
Την ίδια εποχή, για πολλούς λόγους που δεν είναι αντικείμενο αυτού του άρθρου, και οι Μεδίκοι περνούν δύσκολες στιγμες: η εξουσία τους αμφισβητείται και μέσα στην Φλωρεντία, η επιρροή τους στη Ρώμη καθιζάνει απότομα, και η θέση τους ως προνομιακοί συνομιλητές της Άγιας Έδρας κλονίζεται…
Η πτώση του ευνοούμενου
Η «πτώση του ευνοούμενου» ήταν ο πλέον διαδεδομένος μηχανισμός κινητικότητας εντός των αυλών της εποχής, και ο πιο αποτελεσματικός μηχανισμός ελέγχου της συμπεριφοράς των αυλικών. Η βασική ιδέα προφανής: ένας ευνοούμενος αυλικός (δείχνει σε όλους τους υπολοίπους, τι μπορούν να απολαύσουν εάν προσπαθήσουν αρκετά), ο οποίος «προδίδει» την εμπιστοσύνη που του έδειξε ο «αγαθός ηγεμόνας» (παράβαση). Ο ηγεμόνας «υποφέρει ειλικρινά» από την προδοσία τού «φίλου του», αλλά πρέπει να τον θυσιάσει για χάρη της «δικαιοσύνης»… Η Πτώση του ευνοούμενου γίνεται βίαια, ταχύτατα, και είναι απόλυτη (επίδειξη της δυνάμεως του άρχοντα, παράδειγμα στους υπολοίπους αυλικούς, αλλά και απελευθέρωση της κορυφαίας θέσης-σύνθημα στους αυλικούς να αγωνιστούν για την καρδιά του ηγέτη τους).
Πρέπει εδώ να σημειωθεί ότι οποιαδήποτε ομοιότης της Ελληνικής Δημοκρατίας του 21ου αιώνα με την Παποκρατία του 17ου, είναι καθαρά συμπτωματική (;)…
Η πτώση του ευνοούμενου δεν είναι ατύχημα, αλλά μια φυσική διαδικασία, η οποία αυξάνει την ισχύ και το γόητρο του άρχοντα, όσο και η άνοδος του ίδιου ευνοούμενου… Από την στιγμή δε που αυτή ξεκινά, το μεγαλύτερο λάθος που μπορεί να κάνει ο αυλικός-στόχος είναι να επιχειρήσει να την ανακόψει (να υπερασπιστεί τον εαυτό του). Όχι μόνον είναι μάταιο, αλλά μπορεί να αποβεί και μοιραίο.
Και ο Γαλιλαίος είναι στη θαυμάσια θέση το 1632 να είναι στη θέση του ευνοούμενου φιλοσόφου του Πάπα, τη στιγμή ακριβώς που αυτός χρειάζεται μια Πτώση (πιασάρικου ονόματος) για να τραβήξει τα βλέμματα της Κοινής Γνώμης από τη σουηδική πρόκληση, να βουλώσει τα στόματα Ισπανών και συντηρητικών Καρδιναλίων, να επιδείξει την Ιερή Δικαιοσύνη (αλλά και να ελευθερώσει τη θέση του σταρ-φιλοσόφου στον ανταγωνισμό).
Το καλοκαίρι του 1632 ο Πάπας διέταξε την απόσυρση του βιβλίου από την κυκλοφορία και όρισε μια «ειδική επιτροπή», με στόχο την διερεύνηση πιθανών παραβάσεων από τον συγγραφέα. Με συνοπτικότατες διαδικασίες, το θέμα παραπέμφθηκε στην Ιερά Εξέταση, που -με ακόμη συνοπτικότερες διαδικασίες- κάλεσε τον Γαλιλαίο σε απολογία. Ο κατηγορούμενος θα επιχειρήσει να παίξει καθυστερήσεις, κινητοποιώντας για άλλη μια φορά τη μηχανή των διασυνδέσεων, των δικών του, αλλά και των Μεδίκων. Άλλο 1616 και άλλο 1632 όμως.
Αποφασισμένος να υπερασπιστεί τον εαυτό του, παρά την αδυναμία των φίλων του, ο Γαλιλαίος θα φτάσει τελικά στη Ρώμη τον Φεβρουάριο του 1633. Ο πρεσβευτής του Δουκάτου της Τοσκάνης στα Παπικά Ανάκτορα στέκεται στο πλευρό του. Θα τον συμβουλέψει να ομολογήσει την «αιρετικότητα» των γραφομένων στο βιβλίο του, να «μετανοήσει» (και φυσικά να διαπραγματευτεί μια ήπια ποινή), αλλά για τον Γαλιλαίο η παραδοχή τής «ενοχής» είναι αδιανόητη.
Η Δίκη ξεκινά τον Απρίλιο του 1633 και ολοκληρώνεται τον Ιούνιο. Κατά τη διάρκειά της, ο Γαλιλαίος επιχειρεί να υπερασπιστεί τον εαυτό του, απέναντι σε μια Ιερά Εξέταση που έχει λάβει εντολή… ότι είναι ένοχος. Η παπική ισχύς ολόκληρη έχει επενδυθεί σ’ αυτή τη διαδικασία, και η Αγία Έδρα περιμένει φυσικά από τον κατηγορούμενο να ομολογήσει και όχι να διαφωνεί με το κατηγορητήριο. Τα πρακτικά δε της Δίκης φανερώνουν ανάγλυφα τα παζάρια γύρω από τον Γαλιλαίο… Οι Ιεροεξεταστές επιθυμούν να τον καταδικάσουν με την ομολογία του, και προσφέρουν γι’ αυτό… δελεαστικές ποινές.
Εν τέλει ο Γαλιλαίος θα καταδικαστεί (χωρίς να ομολογήσει), πρακτικά σε κατ’ οίκον περιορισμό… Το συγκεκριμένο βιβλίο του δε, θα παραμείνει στη λίστα των απαγορευμένων μέχρι και τον 19ο αιώνα.
Το 1634, η Ρώμη θα υποδεχτεί το νέο αστέρι της Φυσικής Φιλοσοφίας: είναι ο πολυμαθής Ιησουίτης Athanasius Kircher.
Περισσότερα στοιχεία
– M. Biagioli: «Galileo, Courtier: The Practice of Science in the Culture of Absolutism», Chicago, IL, University of Chicago Press, 1993
-M. Segre: «In the wake of Galileo», Rutgers University Press, 1950
-M. Oster (Ed.): «Science in Europe 1500-1800»
-http://astro.wcupa.edu/mgagne/ess362/resources/finocchiaro.html#conreport (ενδιαφέροντα κείμενα, σχετικά με την δίκη)
Λόγοι και Μονόλογοι 